مردم شناسی بدون مردم شناس
نویسنده: علیرضا قبادی دسته بندی:ما وارثان فرهنگ و تمدنی عظیم هستیم. تاریخ را باید هزاران بار کاوید تا گنجینه‌های بی‌شمار آن را بازیافت. محفل تاریخ، عرصة گفتمان نسل‌هاست و عقل سلیم ما را به این گفتمان دعوت می‌کند. بسیاری از قوت‌ها و کاستی‌های امروز ما ریشه در ساخت‌ها، کارکردها و روندهای پیشین دارند.
این کتاب با تمرکز بر بازشناسی ویژگی‌های جغرافیایی، فرهنگی و تمدنی قرن چهارم هجری قمری (برابر با قرن دهم میلادی)، جلوه‌هایی از چگونگی زیست در سرزمین‌های اسلامی و ایران پس از اسلام را نمایان می‌سازد. اهمیت این اثر در مستندات متقن و روش‌شناسی علمی است. با این وصف، مطالعة کتاب حاضر به تمامی اساتید، دانشجویان و دوستداران مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، تاریخ، جغرافیا و تمدن ایران باستان توصیه می‌شود.
سخن ناشر
از منظر صاحبان اندیشه و معرفت، تاریخ همواره چراغ راه آینده است. بی‌گمان نوری که از تجربه و دانایی گذشتگان به ارث می‌رسد، روشنگر مسیر تعالی ما و آیندگان خواهد بود. بلوغ و تعالی فرهنگی جوامع، در گرو شناخت روشمند و نقد فعالانة آثار فکری متقدّمان است. به‌وضوح می‌توان دریافت که کشتزار تاریخ، محل رویش علوم و فنون نوین بشری است. انباشت‌های تجربی و علمی نیاکان، گنجینة گران‌بهایی است که پاسداشت آنْ از نشانگانِ فرهیختگی است. تأملات فلسفی و علمی در کمّ‌وکیف زندگی پیشینیان، منبع عظیمی برای پیراستن شیوة زیست اکنون و آیندة جوامع تلقی می‌شود.
مطالعات تاریخی را پایانی نیست و هر بُرش از زیست تاریخی را متناسب با نیاز زمان، می‌توان بارها مورد مُداقه قرار داد و آموزه‌های نوینی را از آن برگرفت. رخدادهای تاریخی، خوانش‌های متکثّری را طلب می‌کنند تا پرده‌های جهل و فریب از چهرة حقیقت برافتند. اگرچه رخدادهای گذشته به پایان خود رسیده‌اند، اما داده‌های تاریخی در نزد ما حاضرند و به فراخور فهم زمانه با ما سخن می‌گویند.
کتاب حاضر، پویشی است تا برخی از صفحات تاریخ فرهنگِ پیشینیان ما را با وضوحی بیش‌ازپیش و با نگاهی مردم‌شناسانه به تصویر درآورد. به باور بسیاری از پژوهشگران، سدة چهارم هجری (برابر با دوران قرن دهم میلادی)، آغاز خیزش‌های بزرگ علمی و ادبی در جهان اسلام است. اهمیت بُرش تاریخی این دوره در جهان اسلام را باید در همسنجی با تحولات اروپای مسیحی هم‌عصر بازشناخت. هنگامی‌که اروپای مسیحی قرون‌وسطایی در گرداب استبداد کلیسای کاتولیک دست‌وپا می‌زند و راستی‌آزمایی دانش زمان در انحصار اصحاب آیین مسیح قرار می‌گیرد، جهان اسلام و سرزمین ایران ثمرات افتخارآمیزی را در کارنامة فلسفی و علمی خود به منصة ظهور می‌رساند.
به روایت بسیاری از مستندات تاریخی، در قرن‌های سوم و چهارم هجریْ کاروان فلسفه و علم شاهد شتاب شگرفی در سرزمین‌های اسلامی بود و از آن دوران به‌عنوان نقطه‌عطفی در جهان اسلام یاد می‌شود. فلاسفه، دانشمندان، تاریخ‌نگاران، مترجمان، هنرمندان، صنعتگران، طبیبان، ادیبان، اخترشناسان، جغرافی‌دانان، دریانوردان و بازرگانان پُرشماری در شکوفایی و توسعة فرهنگ و تمدن جهان اسلام نقش‌آفرینی کردند.
بزرگانی چون ابوریحان بیرونی، ابن‌سینا، ابن‌هیثم، ابومنصور دقیقی، ابوشکور بلخی، ابوسعید ابوالخیر، رودکی، ابوالقاسم فردوسی و ابونصر محمد فارابی از بلندآوازگان و ستارگان سپهر دانش و ادب آن دوره به شمار می‌آیند. در فهرست اسامی این فرهیختگان، از شخصیت اندیشمندی به نام «محمدبن‌احمد شمس‌الدین المَقدسی» نمی‌توان به سادگی گذر کرد. او جغرافی‌دانی از سرزمین فلسطین (و البته دارای جدّ مادری ایرانی) است که در قرن چهارم هجری به‌منظور نگارش کتاب «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» از اسپانیا تا هند را پیمود و پژوهش‌های جغرافیایی او با گرایش‌های مردم‌شناسی همزمان به‌طور کتابخانه‌ای و میدانی انجام گرفت. مقدسی از پژوهشگران عمل‌گرا و میدانی به شمار می‌رود و طی سال‌هایی که در حین سفر مشغول نگارش این اثر بزرگ بود، آثار دیگر جغرافی‌دانان، فرهنگ‌شناسان و نویسندگان هم‌عصر و ماقبل خود را نیز به‌طور نقادانه مورد مطالعه و بررسی قرار داد.
مردم‌شناسی، مطالعة نظام‌مند مردم و فرهنگ‌ها و ابزاری است که با تمرکز بر کلیت هویت فرهنگی و یا بر روی بخشی از ساختار فرهنگی یک قوم خاص، فرهنگِ آن قوم یا گروه اجتماعی را به‌صورت مکتوب و مصوّر بازنمایی می‌کند. پژوهشگرِ مردم‌شناس برای دریافتِ درست از فرهنگ یک قوم، باید در میان آن‌ها و همانند آن‌ها مدت‌ها زندگی کند و قواعد فرهنگی حاکم بر روابط آن قوم یا گروه فرهنگی را از نزدیک تجربه و جزءبه‌جزء ثبت نماید و درنهایت، گزارش مبسوطی از همة دیده‌ها و تجربیات خود را به رشتة تحریر درآورد؛ و این همان چیزی است که مطابق یافتة این کتاب، در اثر ارزشمند و خواندنیِ «مَقدسی» مشاهده می‌شود.
«فرهنگ» حسب تعریف، دامنة معنایی فراخی دارد و دربرگیرندة طیف گسترده‌ای از تمامی مفروضات، ارزش‌ها، سنت‌ها، هنجارها، آداب‌ورسوم، باورها و… است. برای شناخت یک فرهنگ و حوزة تمدنی، نمی‌توان تنها به مشاهدات ظاهری رفتار مردم بسنده کرد و باید با آنان همزیستی داشت تا به کُنه عناصر و لایه‌های پنهان فرهنگ ایشان پی برد که سفرهای طول‌ودراز مَقدسی، با اهتمام به این مهم صورت گرفته است. او در پهنه‌های فرهنگی متنوّع با اقوام مختلف زیست تا با خصائل فرهنگی ایشان آشنا شود.
از ویژگی‌های پرجاذبة اثر مقدسی، فرازهایی است که یک دانشمند و پژوهشگر میدانی عرب از شیوة زبان، گویش، پوشاک، خوراک، اوزان، اقتصاد، شهرنشینی، بازی‌ها، ورزش‌ها، آداب‌وسنن، مناسبت‌ها و پیوندهای خانوادگی و طایفه‌ای پیشینیان می‌گوید. مَقدسی جهانگردی است که نه با انگیزة سیاحت و سرگرمی، بلکه با رویکردی علمی و به شوق شناخت پهنه‌های جغرافیایی گوناگون و کشف حقایق زندگیِ مردمانِ مختلف در سرزمین‌های اسلامی، رنج دهه‌ها سفر را به جان خرید. او با کمترین امکانات سفر، آب‌ها و خشکی‌های فراوانی را درنوردید تا تصویری گویا از تاریخ، جغرافیا و فرهنگ و تمدن اقوام و ملل ساکن در سرزمین‌های اسلامی را ترسیم نماید.
نویسندة کتاب حاضر آقای دکتر علیرضا قبادی، با محور قراردادن اثر بزرگ و تاریخی مَقدسی و نیز بهره‌گیری از سایر منابع معتبر و مرتبط، کوشیده است شیوة زیست مردم در سرزمین‌های ایرانی اسلامی را با توصیفات و تحلیل‌های دقیق روایت کند. علیرضا قبادی، دارای دکترای جامعه‌شناسی نظری- فرهنگی از دانشگاه تهران و عضو هیئت‌علمی دانشگاه خوارزمی است. ایشان، کتاب پیش رو را با رویکردی علمی و با استمداد از روش‌شناسی تحقیقات تاریخی گردآوری و نگارش کرده و با نگرشی مردم‌شناسانه و فرهنگی، یافته‌های میدانی مَقدسی را مورد توجه قرار داده است. در هر جُستار از کتاب، نویسنده بدواً به مبانی نظری و تاریخی موضوع می‌پردازد و سپس به یافته‌های مَقدسی اشاره می‌کند؛ از این منظر، اثر حاضر را می‌توان به‌عنوان یک منبع پژوهشی و راهنمایی برای پژوهش‌های تاریخی لحاظ کرد.
خوانندگانی که دارای تجربة مطالعات تاریخی آکادمیک هستند، از ظرافت‌های مشهود در پانوشت‌ها و مستندسازی‌های علمی مندرج در کتاب، به ژرف‌بینی دیدگاه و نکته‌سنجی‌های نویسندة محترم پی خواهند برد. با این وصف، کوشش علمی پدیدآورندة این نوشتار از حیث علمی نزد پژوهشگران مردم شناسی، جامعه‌شناسی، جغرافیا، تاریخ، مردم‌نگاری تاریخی و فرهنگ و تمدن درخور ستایش است.
پویش این کتاب، هدفی فراتر از بازگفت‌های رایج تاریخی را نشان گرفته است. نویسنده با خامه‌ای شیوا و متعارف، دستاورد پژوهش‌های نظری خویش را در معرض مطالعه و قضاوت دوستداران فرهنگ و تمدن قرار می‌دهد تا در سیر مطالعاتی خود از بسترها و یافته‌های کار علمی او بهره‌مند گردند. برخی فرازهای این کتاب، دربردارندة واژگانی از ادبیات عرب و ایران باستان است که می‌تواند برای خوانندگان نسل نو تا اندازه‌ای چالش‌برانگیز و درعین‌حال جذاب باشد. از ویژگی‌های برجستة این کتاب، گزیده‌گویی و پرهیز از درازگویی است تا مجموعه‌ای موجز و سودبخش برای شناخت جوامع گذشته و شرایط فرهنگی حاکم در سدة چهارم، در اختیار پژوهشگران تاریخی و فرهنگ‌شناسان قرار گیرد.
انتشارات آگرین‌کتاب